کمبود آهن و عوارض آن
کمبود آهن که به کم‌خونی فقر آهن هم نیز شناخته می‌شود، یکی از شایع‌ترین انواع کم‌خونی است. کم خونی فقر آهن یک اختلال خونی است که گلبول‌های قرمز شما را تحت تاثیر قرار می دهد. همان‌طور که می‌دانید گلبول‌های قرمز مسئول انتقال اکسیژن به بافت‌های بدن هستند. وقتی فرد دچار کمبود آهن و به دنبال آن کم‌خونی شود، بدن نمی‌تواند به میزان کافی هموگلوبین (ماده‌ای پروتئینی که گلبول‌های قرمز را قادر به حمل اکسیژن می‌کند) تولید کند. درنتیجه کم‌خونی ناشی از فقر آهن باعث بروز علائم مختلفی چون خستگی و تنگی نفس می‌شود.
در ادامه این مقاله از تندیس مهرنگار با کمبود آهن، عوارض آن و همچنین علل به وجود آمدن کم خونی فقر آهن آشنا می‌شوید.
کمبود آهن ( فقرآهن) چیست
مشکل فقر آهن بسیار جدی و مهم است، زیرا لازمه ساخت هموگلوبین، یعنی پروتئین موجود در گلبول‌های قرمز خون که به آنها امکان حمل اکسیژن در بدن را می‌دهد، آهن است. فقر آهن، منجر به پایین آمدن هموگلوبین خون می‌شود. در نتیجه باید برای رفع کم خونی اقدام کرد.
اگر بدن با مشکل هموگلوبین پایین خون روبرو باشد، بافت‌ها و ماهیچه‌ها اکسیژن کافی دریافت نکرده و کارآمدی خود را از دست می‌دهند که نتیجه آن بیماری کم خونی است.
اگرچه انواع مختلف آنمی وجود دارد، کم خونی ناشی از فقر آهن شایع‌ترین نوع آن در سراسر جهان است.
از علل شایع فقر آهن و علت کم خونی می‌توان به مصرف ناکافی آهن به دلیل رژیم غذایی ضعیف یا رژیم‌های محدود کننده، بیماری التهابی روده، افزایش نیاز آهن در دوران بارداری و خونریزی در طی دوره‌های قاعدگی شدید یا خونریزی داخلی اشاره کرد.
علت کم خونی هر چه باشد، فقر آهن می‌تواند منجر به علائم ناخوشایندی شود که بر کیفیت زندگی تأثیر می‌گذارد. این موارد شامل بهداشت ضعیف، تمرکز و بهره‌وری کاری است.
کم خونی فقر آهن چیست؟
کم خونی فقر آهن شناخته شده‌ترین نوع کم خونی است که در آخرین مرحله کمبود آهن ایجاد می‌شود و در اثر آن گلبول‌های قرمز کوچک شده و مقدار هموگلوبین آنها کاهش می‌یابد.
نیاز زنان و دختران در سنین باروری (بعد از بلوغ و اولین عادت ماهیانه تا پیش از یائسگی) به ویژه در دوران بارداری و شیردهی به آهن بیشتر از مردان و سایر گروه‌های سنی بوده و این امر آنها را بیشتر در معرض ابتلا به کم خونی فقر آهن قرار می‌دهد.
علل به وجود آمدن کم خونی فقر آهن
کم خونی فقر آهن به تدریج و در ادامه کمبود دریافت، جذب یا افزایش دفع آهن و کاهش ذخیره آهن بدن (Ferritin) ایجاد می‌شود.
این بیماری علل متفاوتی دارد که کمبود تغذیه‌ای آهن (کمبود دریافت) از مهم‌ترین آنها است. همچنین برخی بیماری‌های مرتبط با دستگاه گوارش مانند سلیاک و کمبود اسید معده نیز موجب کاهش جذب آهن می‌شوند.
دفع یا از دست دادن آهن به دلایل مختلف مانند عادت ماهیانه، خونریزی (در سوانح یا به طور مداوم مانند وجود خون مخفی در مدفوع) نیز از دلایل مهم کمبود آهن محسوب می‌شود.
کمبود دریافت و افزایش دفع آهن دو علت مهم کمبود آهن در بین زنان می‌باشد.
نیاز بالای زنان و دختران به آهن برای خون سازی، همراه با دریافت کم آهن از غذاها به دنبال محدودیت دریافت منابع خوب آهن مانند گوشت‌ها، زمینه کم خونی فقر آهن را فراهم می‌کنند.
خونریزی‌های شدید در دوره عادت ماهیانه وضعیت آهن بدن را بدتر کرده و به مرور کم خونی فقر آهن ایجاد می‌شود.
نکته جالب توجه اینکه بیشتر زنان نمی‌دانند که حجم خونریزی آنها در عادت ماهیانه بیش از حد معمول است و بنابراین مشکل کمبود آهن آنها به مرور پیشرفت خواهد کرد.
آیا فقر آهن خطرناک است
کمبود آهن به خودی خود مشکل خطرناک و جدی نیست، بااین حال اگر درمان نشود می‌تواند مشکلات مختلفی را به همراه داشته باشد. کمبود آهن درمان‌نشده می‌تواند منجر به خستگی مفرط، سندرم پای بی‌قرار، مشکلات و عوارض قلبی، عوارض بارداری و تأخیر در رشد کودکان شود. علاوه بر این کمبود آهن و کم‌خونی ناشی از آن ممکن است شرایط دیگر بیماری‌ها را مزمن کرده و روند درمان آنها را مختلف کنند.
آیا فقرآهن باعث سرطان خون می شود؟
سرطان به تکثیر بدون توقف سلول‌های بدن و انتشار آن به سایر نواحی گفته می‌شود. بیش از 200 نوع سرطان برطبق سلول‌های منشا آن وجود دارد. سلول‌های سرطانی بیشتر از سلول نرمال به آهن نیاز دارند و در اغلب موارد سلول‌های ماکروفاژ، آهن را به سلول‌های سرطانی منتقل می‌کنند.و این مصرف آهن توسط این سلول‌ها خود می‌تواند باعث ایجاد فقر آن شود.
سرطان و کم خونی فقر آهن باهم ارتباط دو طرفه تنگاتنگی دارند. اگر فردی مبتلا به کم خونی ناشی از کمبود آهن باشد ( پس از رد علت کمبود ناشی از سوتغذیه ) پزشک ممکن است سرطان تشخیص داده نشده‌ای را بعنوان علت احتمالی بررسی کند. هم چنین اگر فردی مبتلا به سرطان باشد، ممکن است درنتیجه اثرات خود سرطان و یا به علت فرایندهای درمان چون شیمی‌درمانی فرد به کم خونی فقر آهن مبتلا شود. افراد مبتلا به سرطان هم چنین ممکن است به دلایلی غیر از سرطان مانند خونریزی، مبتلا به کم خونی شوند.
ارتباط کم خونی، سرطان خون و کمبود آهن
سرطان خون یکی از انواع سرطان است که اغلب با کم خونی ارتباط دارد. در اغلب موارد سرطان خون در مغزاستخوان آغاز و موجب تولید گلبول‌های قرمز یا سفید غیرطبیعی می‌شود. این گلبول‌های غیر طبیعی موجب کاهش توانایی بدن و در برخی موارد می‌تواند موجب خونریزی شدید و عفونت شوند. در سرطان‌های دستگاه گوارش نیز به علت خونریزی داخل روده فرد دچار فقر آهن و کم خونی می‌شود. سرطان‌هایی که مغز استخوان را درگیر می‌کنند نیز مثل لوکمی و لنفوم با گلبول‌سازی غیرطبیعی فعالیت مغز استخوان را مختل و مانع تولید گلبول قرمز کافی می‌شوند.هم چنین سایر سرطان‌ها از جمله سرطان سینه و پروستات می‌توانند با متاستاز به مغز استخوان نیز موجب کم خونی شوند.
پژوهش‌ها نشان داده‌اند که در افراد مبتلا به فقرآهن ریسک کلی ابتلا به سرطان بیشتر است. این پدیده احتمالا به علت تغییرات سیستم ایمنی در اثر کم خونی آن است که موجب ابتلا سرطان می شود. کمبود آهن بدن وضعیت پزشکی مهمی است که نیازمند مشورت با پزشک و بررسی علت احتمالی آن است. در اغلب موارد موضوع نگران کننده‌ای وجود ندارد با حال اگر نتیجه آزمایش شما کمبود آهن را نشان می‌دهد توصیه می‌شود برای تفسیر آزمایش و بررسی علت آن با پزشک مشورت کنید.
شایع ترین عوارض فقر آهن :
ضربان قلب سریع یا نامنظم
هنگامی‌که فرد دچار فقر آهن می‌شود قلب او باید خون بیشتری را برای جبران مقدار کم اکسیژن پمپاژ کند. این فرآیند منجر به ضربان قلب نامنظم می‌شود. این موضوع در موارد شدیدتر می‌تواند باعث نارسایی قلبی و یا بزرگ شدن قلب شود.
عوارض بارداری
اگر مادر باردار کمبود آهن داشته باشد کودک ممکن است نارس یا با وزن کم به دنیا بیاید. همچنین ممکن است اکسیژن کافی به جنین نرسد و از بین برود. اکثر پزشکان برای زنان باردار مکمل‌های آهن را به‌عنوان بخشی از مراقبت‌های دوران بارداری تجویز می‌کنند تا از این اتفاق جلوگیری شود.
تأخیر در رشد نوزادان و کودکان
نوزادان و کودکانی که به‌شدت دچار کمبود آهن هستند ممکن است رشد و نمو دیرهنگامی را تجربه کنند. همچنین این کودکان بیشتر مستعد ابتلا به عفونت و ویروس‌ها هستند.
دلایل ایجاد فقر آهن چیست؟
- دریافت نکردن مقدار کافی آهن
وقتی از مواد غذایی حاوی آهن استفاده نکنید و آهن در رژیم غذایی شما جایی نداشته باشد به‌مرورزمان دچار فقر آهن می‌شوید. غذاهایی مانند گوشت، تخم‌مرغ و برخی سبزیجات سبز برگ مانند اسفناج سرشار از آهن هستند. آهن در سنین رشد و تکامل برای بدن ضروری است. به همین دلیل زنان باردار و کودکان خردسال باید به مقدار کافی آهن دریافت کنند، درنتیجه شاید لازم باشد مکمل‌های آهن مصرف کنند.
- بارداری یا قاعدگی
خونریزی شدید قاعدگی یکی از دلایل شایع کم‌خونی فقر آهن در زنان در سنین باروری است. دوره بارداری هم باعث فقر آهن می‌شود، زیرا بدن در این دوره به آهن بیشتری نیاز دارد تا بتواند اکسیژن کافی را به نوزاد برساند. یکی از پاسخ‌های مهم به این سؤال که فقر آهن چیست و چه خطراتی دارد این است که اگر در دوران بارداری آهن کافی مصرف نکنید ممکن است جنین را از دست بدهید، زیرا اکسیژن به او نخواهد رسید.
- خونریزی داخلی
برخی از مشکلات سلامتی مانند زخم معده، پولیپ در روده بزرگ یا سرطان روده می‌توانند منجر به خونریزی داخلی شوند. استفاده منظم از مسکن‌های خاص مانند آسپرین باعث خونریزی در معده می‌شود.
- ناتوانی در جذب آهن
برخی از اختلالات یا جراحی‌هایی که بر روده‌ها تأثیر می‌گذارند می‌توانند در نحوه جذب آهن توسط بدن اختلال ایجاد کنند. حتی اگر فرد از غذاهای غنی از آهن استفاده کند، اما به بیماری سلیاک مبتلا باشد یا جراحی‌هایی مانند بای پس معده انجام داده باشد جذب آهن به‌شدت کاهش می‌یابد و فرد دچار کمبود آهن می‌شود.
- آندومتریوز
آندومتریوز یک بیماری مربوط به رحم است. فرد مبتلابه این بیماری در طول دوره‌های قاعدگی خون زیادی از دست می‌دهد. حتی شاید خود فرد هم نداند که به این بیماری مبتلا است، زیرا بخشی که درگیر آندومتریوز می‌شود در ناحیه شکم یا لگن در خارج از رحم پنهان است و هیچ علائمی از آن را نمی‌توان دید.
- ژنتیک
همان‌طور که گفتیم بیماری سلیاک می‌تواند باعث کاهش جذب آهن شود. این بیماری از طریق ژنتیک هم منتقل می‌شود. همچنین شرایط ژنتیکی یا جهش‌های دیگری نیز وجود دارند که ممکن است بر جذب آهن تأثیر بگذارند. یکی از این جهش‌ها TMRPSS6 است.
این جهش باعث می‌شود بدن شما مقدار زیادی هپسیدین تولید کند. هپسیدین هورمونی است که از جذب آهن در روده جلوگیری می‌کند. برخی بیماری‌های ژنتیکی دیگر هم مانند فون ویلبراند یا هموفیلی با ایجاد خونریزی غیرطبیعی باعث کم‌خونی فقر آهن می‌شوند.
نقش چای در کاهش جذب آهن
اصولا زمانی مواد در روده قابل جذب می شوند که به صورت محلول باشند زمانی که به صورت غیر محلول و رسوبی باشند غیر قابل جذب می شوند. لذا مصرف زیاد چای به علت داشتن ترکیبات تانن ها، قابل رسوب است و مانع از جذب آهن می شوند.
کمبود آهن برای کدام افراد خطرناک است؟
گروهی از افراد در معرض خطر بیشتری نسبت به کمبود آهن قرار دارند. در این گروه از افراد ممکن است خطر ابتلا به کم‌خونی فقر آهن افزایش پیدا کند:
- زنان: ازآنجایی‌که زنان در طول قاعدگی خون زیادی از دست می‌دهند، به‌طورکلی در معرض خطر کم‌خونی فقر آهن قرار دارند.
- نوزادان و کودکان: نوزادان، به‌ویژه آن‌هایی که با وزن کم متولد می‌شوند یا زودتر از موعد به دنیا میایند، چون آهن کافی از شیر مادر یا شیر خشک دریافت نکرده‌اند ممکن است در معرض خطر کمبود آهن باشند. کودکان در طول دوره رشد به آهن اضافی نیاز دارند. اگر کودک شما رژیم غذایی سالم و متنوعی ندارد، ممکن است در معرض خطر فقر آهن قرار داشته باشد.
گیاهخواران: افرادی که گوشت نمی‌خورند، اگر از سایر غذاهای غنی‌شده با آهن یا مکمل استفاده نکنند در معرض خطر کم‌خونی ناشی از فقر آهن قرار می‌گیرند.
اهداکنندگان خون: افرادی که همیشه خون اهدا می‌کنند ممکن است در معرض خطر کم‌خونی فقر آهن قرار بگیرند، زیرا اهدای خون می‌تواند ذخایر آهن را در بدن کاهش دهد. هموگلوبین پایین مربوط به اهدای خون ممکن است یک مشکل موقتی باشد که با خوردن غذاهای غنی از آهن بیشتر برطرف شود. اگر به شما گفته شد که به دلیل هموگلوبین پایین نمی‌توانید خون اهدا کنید، به پزشک مراجعه کنید تا آهن خون شما را بررسی کند و اگر نیاز است مکمل آهن مصرف کنید.
چرا فقر آهن در زنان شایع‌تر است؟
بارداری، خونریزی قاعدگی، آندومتریوز و فیبرومهای رحمی همگی دلایلی هستند که فقط در زنان ایجاد می‌شوند و از دلایل اصلی ابتلا به فقر آهن به شمار می‌روند.
خونریزی شدید قاعدگی زمانی اتفاق می‌افتد که زن در طول قاعدگی بیشتر از حد معمول خونریزی می‌کند. طبق گفته مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری‌های آمریکا، خونریزی معمولی قاعدگی ۴ تا ۵ روز طول می‌کشد و مقدار خون ازدست‌رفته بین ۳۰ تا ۴۵ سی‌سی متغیر است. زنانی که خونریزی بیش‌ازحد قاعدگی دارند معمولاً بیش از ۷ روز خونریزی می‌کنند و دو برابر بیشتر از حد معمول خون از دست می‌دهند
سونوگرافی لگن می‌تواند به پزشک کمک کند تا به دنبال منبع خونریزی بیش‌ازحد در دوران قاعدگی زنان مانند فیبروم باشد. فیبرومهای رحمی هم مانند فقر آهن معمولاً علائمی ندارند. فیبرومها زمانی ایجاد می‌شوند که تومورهای عضلانی در رحم رشد می‌کنند. فیبرومها معمولاً سرطانی نیستند، اما می‌توانند باعث خونریزی شدید قاعدگی شوند که درنهایت منجر به کم‌خونی فقر آهن می‌شود.
عوارض فقر آهن در نوجوانان و پیشگیری از آنها
یکی از گروه‌هایی که در معرض کمبود آهن قرار دارند، نوجوانان به‌خصوص دختران نوجوان هستند. کمبود آهن در این گروه می‌تواند روند معمول رشد بدن را هدف قرار داده و منجر به بروز عوارض مختلفی شود. عوارض کمبود آهن در نوجوانان فرقی با سایر گروه‌ها نداشته و شامل موارد زیر است:
سردرد، سرگیجه و احساس سبکی سر
ضعف، بی‌حالی و ناتوانی
خستگی زیاد
بی‌اشتهایی به غذا
دست و پاهای سرد
تنگی نفس
رنگ‌پریدگی
به‌طورکلی دختران و پسران نوجوان ۱۴ الی ۱۸ سال به ترتیب روزانه به ۱۵ و ۱۱ میلی‌گرم آهن در روز نیاز دارند. پدران و مادران برای پیشگیری از کمبود آهن و بروز عوارض آن در نوجوانان باید به نکات زیر توجه کنند:
با فرزند خود در مورد اهمیت آهن صحبت کنید. به او کمک کنید به‌اندازه کافی آگاه شود تا بتواند وعده‌های غذایی مناسبی را انتخاب کند.
او را به مصرف غذاها و وعده‌های غذایی غنی از آهن مانند غلات صبحانه و نان غنی‌شده با آهن تشویق کنید
اگر فرزند شما به گوشت قرمز علاقه ندارد یا گیاه‌خوار است، منابع سرشار از آهن غیر هِم مانند لوبیا، عدس، نخود، کلم بروکلی، اسفناج، لوبیا، غلات غنی‌شده، نان و غلات کامل را به او بدهید
فرزند خود را به مصرف غذاهای غنی از ویتامین C مانند میوه‌ها یا سبزیجات همراه با وعده‌های غذایی تشویق کنید.
فقط مقادیر متوسط چای و قهوه را توصیه کنید، زیرا این‌ها می‌توانند در جذب آهن اختلال ایجاد کنند
